Het staat bekend als probleemrijk en onooglijk deel van Amsterdam, maar Sloterdijk is een historische plek die momenteel verandert van een eenzijdig bedrijventerrein met veel leegstand in een gemengd stuk Amsterdam voor wonen, werken, toerisme en uitgaan. In dit artikel wordt de geschiedenis van het gebied geschetst en wordt via de huidige ontwikkelingen naar de nabije toekomst gekeken. Daarmee wordt de context geschetst voor de casus van de Week van het Lege Gebouw 2015.
Dit jaar zullen studenten, docenten en praktijkexperts met uiteenlopende achtergronden aan de slag gaan met het voormalige gebouw van de Gemeente Waterleidingen, dat in 2006 door de nieuwe eigenaar grondig is aangepakt en sinds 2010 leeg staat. Het gebouw, dat nu La Cascade heet, bevindt zich middenin het gebied Sloterdijk, dat een exemplarisch geval is van een monofunctioneel bedrijvengebied dat is bezaaid met een groot aantal ongebruikte of halfgebruikte gebouwen. Momenteel staat zo’n 20 procent van het kantooroppervlak in het gebied leeg.
Veel mensen – ook Amsterdammers – weten maar weinig over het gebied Sloterdijk. Ze zijn hooguit weleens op station Sloterdijk geweest. Toch is het een cruciale plek in de dynamiek van Amsterdam, om maar niet te spreken over de verbindingen met de rest van het land en de wereld. Tegelijkertijd is het een gebied dat met problemen kampt, een plek waar stedelingen en bedrijven de laatste jaren liever niet dan wel kwamen. Dit lijkt te gaan veranderen, nu de ontwikkelingsgolf vanuit andere delen van de stad gestaag naar Sloterdijk spoelt en de Gemeente er alles aan doet om het eenzijdige gebied verleidelijk te maken voor bewoners, bedrijven, hotels en horeca. Hiermee bestaan aanknopingspunten voor een volgend leven voor La Cascade.
Over welk gebied hebben we het eigenlijk? De Gemeente Amsterdam spreekt over ‘de Sloterdijken’, oftewel Sloterdijk I, II, III, IV en Sloterdijk Centrum. De Sloterdijken omvatten veel meer dan alleen het directe stationsgebied. De case study voor de Week van het Lege Gebouw van dit jaar ligt precies op de grens van Sloterdijk Centrum en Sloterdijk I, twee gebieden waar ambitieuze plannen voor bestaan.
Landmark en verbinding tussen Amsterdam en Haarlem
Voor veel mensen is Sloterdijk een gebied zonder historische betekenis. Nu bestond het grootste deel van de huidige Sloterdijkgebieden ooit ook uit water, maar kijkend vanuit La Cascade in zuidelijke richting zie je de het oude dorp Sloterdijk, dat op en langs de Spaarndammerdijk ligt, een dijk die nu door een droog landschap slingert. Dat was ooit anders, toen het dorp zich bevond op een smalle strook land ingeklemd tussen water. De dijk werd in de 13e eeuw aangelegd ter bescherming tegen het IJ en fungeerde tegelijkertijd als landroute tussen Amsterdam en Haarlem. Bij de Slooterdam begonnen mensen te handelen en te wonen op een plek die vanaf 1465 Slooterdyck werd genoemd. De Petruskerk uit 1479 werd in de 16e eeuw verwoest door de Geuzen, in 1633 herbouwd en staat er nog steeds. Het gebied tussen Sloterdijk en Sloten, zo’n vijf kilometer zuidwestelijker, was ooit het Slotermeer. Dat werd in 1479 door Keizer Maximiliaan van Oostenrijk aan de kerk in Sloterdijk geschonken, zodat de kerk inkomsten uit visrechten kon genereren. In 1644 werd de polder drooggelegd. Dit is min of meer het gebied waar zich nu de Westelijke Tuinsteden bevinden.
In 1631 werd de Haarlemmertrekvaart aangelegd, de eerste trekvaart van Nederland, die nog steeds kaarsrecht van oost naar west loopt en waarlangs de Haarlemmerweg ligt. Langs de vaart ontstond in de Gouden Eeuw een buitengebied met landhuizen, waaronder Huis De Bretten, waarnaar begin 20e eeuw de Brettenzone is vernoemd. Dat is de groenstrook die grofweg van het Westerpark tot Spaarnwoude loopt en zo’n halve kilometer breed is. In de huidige plannen voor Sloterdijk en Amsterdam als geheel moet dit een belangrijke verbindende groenstrook worden, waarover verderop meer.
Net boven de trekvaart werd in de 19e eeuw de eerste spoorlijn van Nederland aangelegd. Ook werden grote delen van het IJ ingepolderd en opende het Noordzeekanaal. Hierdoor groeide de haven verder naar het westen en terwijl de stad zich vooral naar het zuiden en oosten ontwikkelde, kwamen er vlakbij Sloterdijk meer industriële functies als de Westergasfabriek en het Waterleidingterrein.
Na de Tweede Wereldoorlog werden ten zuiden van de Haarlemmerweg de Westelijke Tuinsteden gebouwd en werd het gebied rond de plek van het huidige station Sloterdijk functioneel gepland: kantoren rond een knooppunt van snelwegen en spoorlijnen. Vanaf eind jaren ’60 begon dit alles vorm te krijgen. Het Gemeente Waterleidingengebouw was een van de eerste bouwwerken in de omgeving, zoals mooi te zien is op onderstaande foto (waarop het het voorste gebouw is).
Van de toekomst naar passé
In de loop van de jaren ’80 werd het gebied omgedoopt tot Amsterdam Teleport. Er werd een haast futuristische infrastructuur aangelegd, met onder meer ISDN-lijnen. Tegelijkertijd kreeg het via station Sloterdijk goede aansluiting met de rest van het land. In 1986 kwam station Sloterdijk zoals we het nu kennen gereed: een kruisingsstation dat de richtingen Amsterdam Centraal, Haarlem, Zaandam en Schiphol verbindt. Vanaf 1997 is het ook te bereiken via metrolijn 50, dat van het Sloterdijkgebied via de Zuidas naar de Amsterdam Zuidoost rijdt. En sinds 2003 kunnen treinen vanuit Noord-Holland rechtstreeks naar Schiphol rijden via Sloterdijk.
Toch bleken al deze ‘harde locatiefactoren’ niet genoeg voor het succes van Sloterdijk. Vanaf de jaren ’90 moest Sloterdijk het afleggen tegen de binnenstad en locaties als de Zuidas als vestigingslocatie voor veel bedrijven. Zo verkaste Deloitte vanuit de kolossale Crystal Tower naar de Zuidas en liet KPN het gigantische gebouw The Dam achter (dat tot voor kort het grootste leegstaande gebouw van Amsterdam was) omdat het te groot was, om aan de andere kant van het spoor een nieuw kantoor te betrekken. Eind jaren ’80 werd nog gezegd dat “people working at Teleport will spend most of their time collecting, processing, selecting, storing, transmitting and distributing information.” Maar technologieën veranderen snel. Gauw na de ontwikkeling van Teleport bleek dat kennisintensieve bedrijven niet afhankelijk waren van plaatselijke technologische infrastructuur maar juist footloose zijn omdat de benodigde technieken vrijwel overal beschikbaar zijn. Teleport verloor zijn unique selling point en had te weinig om dit te compenseren ten opzichte van bijvoorbeeld de binnenstad: de openbare ruimte was niet uitnodigend en het gebrek aan andere functies (o.a. winkelen, horeca, wonen) zorgde ervoor dat het ook voor ander gebruik niet aantrekkelijk of geschikt was. Ook ligt het gevoelsmatig ver van de rest van de stad, terwijl het feitelijk vanaf de stad meteen achter het Westerpark en vanuit Amsterdam-West meteen boven de Haarlemmerweg ligt. Dit zijn allemaal uitdagingen die ook de gemeente noemt in de huidige plannen voor de aanpak van Sloterdijk en omgeving.
Het gebied is nu al enige tijd een zorgenkindje voor de gemeente en de betrokken stadsdelen. Regelmatig verschijnen, veranderen en verdwijnen plannen voor het gebied. In 2011 strandden de plannen voor meer winkels, voorzieningen en een nieuwe stationsingang. Veel geplande nieuwbouw van kantoren kwam niet van de grond, waardoor op veel plekken bestemmingsloze, leegstaande kavels te vinden zijn. Bovendien is het nog steeds een grotendeels (voor zo’n 90 procent) kantorengebied, waardoor er buiten kantooruren weinig levendigheid is. Er zijn praktisch geen functies waarvoor mensen naar Sloterdijk komen, anders dan voor werk of zaken.
Nieuw leven?
Ondanks de misère van de afgelopen jaren zou Sloterdijk binnen afzienbare tijd weleens een nieuwe, levendige plek kunnen gaan innemen op de collectieve mindmap. De plannen die in 2008 werden beschreven (“Amsterdam Teleport: nieuwe ronde, nieuwe kansen”) bleken door de financiële en vastgoedcrises en andere stedelijke ontwikkelingen al gauw achterhaald. In 2012 is de naam Teleport overboord gegooid en is een nieuwe gebiedsstrategie opgesteld voor wat nu als geheel Sloterdijk wordt genoemd. Zo moet het aandeel kantoren van 90 naar 60 procent worden verminderd en moet bijvoorbeeld twaalf procent van het gebied uit woningen gaan bestaan, om zo een diverser gebied tot stand te laten komen. Er wordt hierbij sterk ingezet op transformatie van overbodige kantoorpanden (wat de voorkeur geniet boven nieuwbouw) en een aantal onbebouwde kavels. Ook hoopt de Gemeente veel bouwgroepen en kleine ontwikkelaars te kunnen trekken.
Het zijn niet alleen maar wensbeelden: momenteel zijn uiteenlopende nieuwe bedrijven en initiatiefnemers al aan de slag op Sloterdijk, terwijl de gemeente nieuwe partijen verleidt met een flexibel bestemmingsplan, ondersteuning bij kantorentransformaties, mogelijkheden voor tijdelijke initiatieven en ruimte voor zelfbouw. Met de komst van de Westrandweg (de A5 die met een spectaculaire fly-over de A10 en de A9 verbindt) is het gebied ook beter bereikbaar en is de doorstroming van het verkeer bevorderd.
Qua bedrijvigheid is Westpoort (Sloterdijk plus het havengebied) bovendien allesbehalve een doodse omgeving, al zie je het misschien niet op dezelfde manier terug als in de binnenstad. Zo prijkt de gemeente met de volgende cijfers, om te laten zien dat het een motor voor de stad is: het is de tweede haven van Nederland; er zitten 2.300 bedrijven die goed zijn voor 15% van de Amsterdamse economie; er werken 47.000 mensen; er wordt jaarlijks 1.400.000 ton afval verwerkt, veelal omgezet in energie en schoon water, en zo wat meer. Sloterdijk ligt op een aantal cruciale verkeersaders: via weg, spoor, water en luchthaven Schiphol ligt de hele wereld vrijwel binnen handbereik.
Maar de hardware alleen is niet genoeg. Om de gebieden rond station Sloterdijk te verlevendigen wil de gemeente dat er in de zachte kwaliteiten van het gebied wordt geïnvesteerd. Dat doen ze gedeeltelijk zelf, maar ze zorgen ook dat het voor initiatieven van buitenaf gemakkelijk en aantrekkelijk wordt om zich er te vestigen.
Hotelcluster
Sloterdijk is sinds kort in trek bij hotelketens en buitenlandse bezoekers. Het gebied kent al een handvol hotels, maar in de komende jaren zal het aanbod alleen maar groeien. Momenteel slapen er iedere nacht zo’n duizend gasten in het gebied, vaak grotere groepen. De enorme vraag naar hotelkamers in Amsterdam, een rem op nieuwe hotelvestigingen in het centrum en de goede locatie van Sloterdijk ten opzichte van het centrum en Schiphol dragen hieraan bij, net als het uitnodigende beleid van de gemeente ten aanzien van de transformatie van leegstaande kantoren. In 2011 opende Holiday Inn Express – 254 kamers, 508 bedden – direct naast het station (de Duitse investeerder, IVG Institutional Funds, verkocht het vastgoed eind 2014 door aan Invesco, dat in de Verenigde Staten is gevestigd, op Bermuda is geregistreerd en waarvan de ‘Dutch Branch’ in Brussel is gevestigd). Een jaar later werd ook het Meininger Hotel Amsterdam City West geopend, direct aan de andere kant van het station. Momenteel wordt het hotel uitgebreid van 219 naar 321 kamers (1177 bedden). Het gebouw The Dam wordt op dit moment door de Israelische Omnam Investment Group herontwikkeld tot conferentiehotel (Park Inn by Radisson Amsterdam) met onder andere 478 kamers, zo’n 4.000 m² congresruimte en een ballroom van 1000 m². Op de Naritaweg 1, schuin tegenover het station, zal binnenkort een 4-sterren Mercure Hotel openen met 173 kamers. In het aangrenzende gebouw zat al Amsterdam ID, een appartementenhotel dat in 2012 opende en 98 kamers (310 bedden) telt.
Wonen
Amsterdam heeft zich tot doel gesteld om 70 duizend extra woningen te bouwen voor 2040. Sloterdijk Centrum en Sloterdijk I zijn ook aangewezen als toekomstig woongebied; op korte termijn moeten zo’n tweeduizend woningen worden gerealiseerd direct rond station Sloterdijk. Daarvoor is in 2013 een flexibel bestemmingsplan ingezet, zodat bijvoorbeeld kantoren kunnen worden omgebouwd tot woningen.
Uitgaan
De verlevendiging van Sloterdijk is ingezet. Lange tijd waren plekken Wissenkerke, Grand Café Hermes en de Amsterdamsche Tram de enige horecazaken voor het kantoorvolk, dat tot op vandaag de grootste bevolkingsgroep in het gebied is. Dat is ook te zien aan de openingstijden van deze plekken: in het weekend kun je er niet terecht.
Maar Sloterdijk begint momenteel ook andere stedelingen te trekken. In april 2015 opende BRET, een horecaplek gebouwd uit knalrode containers, als tijdelijke locatie haar deuren. Met tijdelijk wordt hier (minstens) 10 jaar bedoeld. De initiatiefnemers van BRET zijn verbonden aan de populaire plekken Hannekes Boom en De Ceuvel en willen een soortgelijke stedelijke dynamiek (denk aan een jong publiek, craft beer, filmscreenings en livemuziek) naast station Sloterdijk realiseren. De gemeente biedt ook rond het station ruimte aan foodtrucks en eetkramen.
Op de braakliggende terreinen en in loodsen vinden sinds kort festivals plaats (o.a. Pleinvrees, onderdelen van het Amsterdam Dance Event en Trammeland Festival en KANTOR). De komende tijd zullen dit er meer worden. Sinds 2012 wordt er bovendien gefeest in The Warehouse Elementenstraat en vanaf afgelopen jaar in Basisweg 57 Warehouse. Aan de Isolatorweg is Nachtlab gevestigd, waar voornamelijk bedrijven (van DJ’s en producers tot labels en ontwerpers) uit de muziekindustrie zijn gevestigd.
Brettenpark
De Brettenzone, het gebied dat horizontaal van het Westerpark naar Spaarnwoude loopt, werd al door masterplanner Cornelis van Eesteren opgenomen in zijn Algemeen Uitbreindingsplan uit 1934, als functionele groene scheiding tussen een woongebied (Westelijke Tuinsteden) en industrie (het Westelijk Havengebied). Voor de Structuurvisie Amsterdam 2040 is de Brettenzone weer afgestoft en genoemd als ‘oost-westgradiënt’ tussen cultuur en natuur. Er moeten betere wandel- en fietsroutes komen en de Haarlemmervaart moet weer bevaarbaar worden, zodat het gebied meer recreatief wordt gebruikt. Dit is een van de ingrepen die ervoor moet zorgen dat het eenzijdige gebruik van Sloterdijk wordt doorbroken.
Sloterdijk en de Week van het Lege Gebouw
Sloterdijk heeft nog een aantal hordes te nemen om net zo levendig te worden als andere delen van Amsterdam, maar het beweegt zich langzaam in die richting. Bovendien kun je je afvragen of het gebied veel op de rest van de stad moet gaan lijken. Sloterdijk heeft zijn eigen kenmerken: op verschillende plekken is het grootstedelijker, obscuurder, groener, ruimtelijker, diverser en beter bereikbaar. Kwaliteiten die kunnen worden ingezet om een nieuw soort stedelijkheid te creëren, een die nog niet in Oud-West, de Indische Buurt of het centrum bestaat. Wellicht het soort stedelijkheid waar La Cascade perfect in past, zodat er alleen maar een innovatief plan met een slimme financiële exploitatie nodig is.
Het gebouw ligt net buiten het brandpunt van nieuwe ontwikkelingen (Sloterdijk Centrum), maar wel in een gebied waar de gemeente meer woningen wil realiseren (Sloterdijk I). Moet het gebouw worden omgebouwd tot appartementencomplex? Studenten- of ouderenhuisvesting? Kunnen er juist voorzieningen ontstaan die de nieuwe bewoners in het gebied in hun behoeften voorzien? En is het gebouw zo naast de snelweg en het spoor de perfecte zichtlocatie voor bedrijven of juist de ultieme geluidswal voor een woonwijk waarin onooglijke functies kunnen worden weggestopt?
Tijdens de Week van het Lege Gebouw gaan studenten van verschillende opleidingen met deze vragen aan de slag, onder begeleiding van docenten en met hulp van experts met uiteenlopende achtergronden. De ruimtemakers van de toekomst, die wars zijn van de vastgoedgewoontes en beleidsbuzzwords van de afgelopen twintig jaar, kunnen weleens met de beste oplossingen komen voor het gebouw en het gebied.
Verder lezen en kijken
Passantenstad Sloterdijk (Tijs van den Boomen, Het Parool, 18 april 2015)
Werken en wonen in de Sloterdijken (Plan Amsterdam 1, 2015)
‘Sloterdijk mocht geen Detroit worden’ (Eva Rooijers, Financieel Dagblad, 17 november 2014)
Zo, weer een nieuw kantoor leeg (Tjerk Gaulthérie van Weezel, De Volkskrant, 3 augustus 2012)
‘De Westas kan zoveel beter worden’ (Ahmed Baâdoud, Het Parool, 23 april 2015)
Gebied rond Sloterdijk gaat flink op de schop (Edwin van der Aa, Het Parool, 17 november 2014)
‘Hells Angels gebruiken bedrijfspand bij Sloterdijk als dekmantel’ (Paul Vugts, Het Parool, 25 juni 2014
Boeren op braakliggende terreinen bij Sloterdijk (Frans van den Berg, Noordhollands Dagblad, 11 mei 2015)
Tussen Haarlemmerpoort en Halfweg: Historische atlas van de Brettenzone (Abrahamse, Kosian, Schmitz, Uitgeverij Thoth)
Structuurvisie Amsterdam 2040 (Gemeente Amsterdam, 2011)
http://www.amsterdam.nl/westpoort/
Amsterdam Teleport: nieuwe ronde, nieuwe kansen (Plan Amsterdam 5, 2008)
De toekomst van Amsterdamse: zes trends (Jeroen Slot en Laure Michon, Dienst Onderzoek en Statistiek, Gemeente Amsterdam, oktober 2014)
Telematics – Transportation and Spatial Development (Hans M. Soekkha, 1990)
Beeldbank Stadsarchief Amsterdam
Bestemmingsplannen Sloterdijk (Planviewer)